Noodweer – ook wel bekend als zelfverdediging – is een juridisch begrip binnen het Nederlands strafrecht. Het betekent dat iemand zichzelf of een ander mag verdedigen tegen een onmiddellijke dreiging. Maar wat zijn precies de voorwaarden van noodweer? Wanneer is zelfverdediging strafbaar en wanneer niet? En wat zeggen de wet en de rechtspraak hierover?
In dit artikel leg ik kort uit wat noodweer is, wanneer u zich hierop kunt beroepen, wat de grenzen zijn én welke wetgeving van belang is. Denkt u dat u een beroep toekomt op noodweer? Overleg dan eerst goed met een advocaat, bij voorkeur voorafgaand aan het politieverhoor.
Wat is noodweer?
De wettelijke basis voor noodweer is te vinden in artikel 41 lid 1 van het Wetboek van Strafrecht (Sr). Daarin staat:
“Niet strafbaar is hij die een feit begaat, geboden door de noodzakelijke verdediging van eigen of eens anders lijf, eerbaarheid of goed tegen ogenblikkelijke, wederrechtelijke aanranding.”
Kort gezegd: als u zichzelf (of een ander) moet verdedigen tegen een directe aanval, en u doet dat op een noodzakelijke manier, dan bent u in principe niet strafbaar.
De vier belangrijkste voorwaarden voor noodweer
Om met succes een beroep op noodweer te kunnen doen, moet aan vier cumulatieve voorwaarden worden voldaan:
1. Er moet sprake zijn van een ogenblikkelijke aanranding
Dat betekent: een directe dreiging of aanval op u of iemand anders. Denk aan iemand die u plotseling slaat, een mes op u richt of uw eigendommen probeert te vernielen.
Let op: een dreiging in de toekomst (zoals “Ik kom morgen wel terug met een wapen”) is geen ogenblikkelijke aanranding. De dreiging moet nú plaatsvinden.
2. De aanranding moet wederrechtelijk zijn
De aanval moet onrechtmatig zijn. Een politieagent die u probeert aan te houden op basis van de wet, pleegt geen wederrechtelijke aanranding. U mag zich daar dus niet met geweld tegen verzetten. Hetzelfde geldt voor een aanval van iemand die zelf handelt uit zelfverdediging. Dus: als u iemand slaat en die persoon verdedigt zichzelf op een rechtmatige manier, dan kunt u zich niet beroepen op zelfverdediging wanneer u dan wéér zou slaan.
3. De verdediging moet noodzakelijk zijn
U mag alleen geweld gebruiken als dat echt nodig is. Als u kunt weglopen of op een andere manier aan het gevaar kunt ontkomen, dan moet u dat doen. Zelfverdediging is alleen toegestaan als er geen ander redelijk alternatief is. Daarnaast moet u altijd kiezen voor het lichtste verdedigingsmiddel. Dit wordt ook wel de subsidiariteitseis genoemd.
4. De verdediging moet proportioneel zijn
De tegenreactie moet in verhouding staan tot de aanval. Als iemand u een duw geeft, mag u niet meteen terugslaan met een honkbalknuppel. Het geweld moet in balans zijn met de ernst van de aanval.
Wat is het verschil tussen noodweer en noodweerexces?
Soms slaat iemand door tijdens een verdediging. Bijvoorbeeld door een heftige emotionele reactie, zoals paniek, angst of woede. Als dat gebeurt, kan er sprake zijn van noodweerexces. Dit is geregeld in artikel 41 lid 2 Sr:
“Niet strafbaar is hij die de grenzen van noodzakelijke verdediging heeft overschreden als gevolg van een hevige gemoedsbeweging, door de aanranding veroorzaakt.”
Kortom: u verdedigt uzelf op een manier die eigenlijk te heftig is, maar dat komt door een hevige emotie die direct wordt veroorzaakt door de aanval. Ook dan kunt u strafrechtelijk onschuldig zijn.
Voorbeelden:
- U wordt plotseling aangevallen en raakt zo in paniek dat u harder terugslaat dan nodig.
- Een vrouw verdedigt zichzelf tegen een poging tot aanranding en blijft, uit angst, doorslaan op haar belager.
Grenzen aan zelfverdediging
Hoewel noodweer in sommige gevallen toegestaan is, zijn er ook duidelijke grenzen. Een aantal situaties waarin een beroep op noodweer waarschijnlijk niet slaagt:
- U zoekt zelf de confrontatie op en lokt geweld uit. Dit heet ook wel ‘culpa in causa’.
- U gebruikt extreem geweld bij een lichte aanval (bijvoorbeeld iemand neerschieten die u duwt).
- U verdedigt zich tegen een politieoptreden of wettige aanhouding.
Als u vervolgd wordt voor een geweldsmisdrijf (zoals mishandeling of doodslag), maar stelt dat u uit noodweer hebt gehandeld, dan zal de rechter beoordelen of u aan alle voorwaarden hebt voldaan.
- Als het beroep op noodweer slaagt: dan volgt ontslag van rechtsvervolging. Dit betekent dat u geen straf krijgt omdat de u mocht doen wat u gedaan hebt. Dit is een rechtvaardigingsgrond.
- Als het beroep op noodweerexces slaagt: ook dan volgt ontslag van rechtsvervolging. U bent dan weliswaar te ver gegaan, maar dit kan u niet worden verweten. Dit is een schulduitsluitingsgrond.
- Als het beroep niet slaagt: dan bent u strafbaar en krijgt u mogelijk een straf opgelegd.
Let op: het is aan u of uw advocaat om met voldoende argumenten te komen die het beroep op noodweer ondersteunen. Denk aan getuigenverklaringen, camerabeelden of medische rapporten. Ook kan het verstandig zijn om direct te verklaren wat er is gebeurd en niet een beroep te doen op uw zwijgrecht. Overleg dit met uw advocaat, voorafgaand aan het verhoor door de politie.
Samenvatting
| Voorwaarde | Uitleg |
|---|---|
| Ogenblikkelijke aanranding | De aanval moet direct plaatsvinden |
| Wederrechtelijkheid | De aanval mag niet rechtmatig zijn (bijv. politieoptreden) |
| Noodzaak | Verdediging moet echt nodig zijn, geen alternatief beschikbaar |
| Proportionaliteit | Reactie moet in verhouding staan tot de aanval |
| Noodweerexces | Grenzen overschreden door paniek of angst → kan toch leiden tot ontslag van rechtsvervolging. |
Wat als iemand anders wordt aangevallen? Mag ik dan ingrijpen?
Ja, ook als u ziet dat een ander wordt aangevallen, dan mag u ingrijpen. Hetzelfde geldt voor een voorwerp of een dier. Hiervoor gelden exact dezelfde criteria als wanneer u zelf wordt aangevallen.
Putatief noodweer. Wat is dat?
Soms komt het voor dat iemand ten onrechte dénkt te worden aangevallen. Achteraf blijkt het dan om een misverstand of om een grapje te gaan. Mocht iemand zich onder die omstandigheden beroepen op noodweer?
Ja, in principe wel. Dit heet putatief noodweer. Echter, de Hoge Raad stelt hieraan wél strenge eisen. Het moet u echt niet kunnen worden verweten dat u dacht dat u aangevallen werd. Het moet gaan om een zogenaamde ‘verschoonbare dwaling’ zoals dat in juridisch taalgebruik heet.
Conclusie
Noodweer en zelfverdediging zijn belangrijke onderwerpen binnen het strafrecht. U mag uzelf of een ander verdedigen tegen een aanval, maar alleen onder strikte voorwaarden. Het is essentieel dat de verdediging noodzakelijk en proportioneel is. In sommige gevallen, als u te heftig reageert door een hevige gemoedsbeweging, kunt u zich beroepen op noodweerexces.
Rechters kijken altijd zorgvuldig naar de omstandigheden van het geval. Daarom is het belangrijk om juridisch advies in te winnen als u met een dergelijke situatie te maken krijgt.
Vragen?
Wilt u meer weten over noodweer, heeft u vragen over uw eigen zaak of wilt u juridisch advies? Neem dan vrijblijvend contact op.